Pełzacze

Pełzacze – (Certhiidae) – to gatunek małych ptaków o dziobach lekko zgiętych w łuk, silnych nogach, ostrych pazurach i mocnych sterówkach (pióra na ogonie), które większość życia spędzają żerując po pniach i gałęziach drzew. Nazwa naukowa Certhiidae pochodzi od greckiego kérthios i oznacza właśnie kogoś chodzącego po drzewach. 

Na świecie występuje sześć gatunków pełzaczy, z czego dwa w Polsce.

Nasze rodzime są małe, zdecydowanie mniejsze od wróbla, mają brązowy wierzch w jasne plamki i jasny spód ciała. Uważa się, że pełzacz leśny (Certhia familaris – w wolnym tłumaczeniu – ktoś pospolity, ogólnie znany) ma krótszy dziób od pełzacza ogrodowego (Certhia brachydactyla – brachýs – krótki, dactylos – palec – ktoś o krótkich palcach). Jednak z racji występowania sporej ilości podgatunków poszczególnych gatunków pełzaczy i ich krzyżowania się między sobą, niewprawny obserwator nie jest w stanie wyłapać różnic między obydwoma gatunkami.

Pełzacz leśny osiąga długość ciała od 13 do 14 cm i wagę w granicach 8-10 g. Pełzacz ogrodowy jest nieco mniejszy, długość ciała oscyluje w granicach 12-13 cm, a waga 8-10 g.

Pełzacz leśny występuje na terenie całej Polski, we wszystkich typach lasów i borów, nawet w śródpolnych zadrzewieniach, a w terenach górskich w górnej części lasów. Pełzacz ogrodowy występuje na terenie całej Polski, z wyjątkiem terenów górskich i północno-wschodniej części kraju (która stanowi jednocześnie granicę gatunkową pełzacza ogrodowego w Europie), na obrzeżach lasów liściastych i mieszanych, w rozległych parkach miejskich, zaniedbanych ogrodach i sadach, a także w alejach ze starymi drzewami. 

Istotną cechą, pozwalającą laikom odróżnić te dwa gatunki pełzaczy jest głos – tutaj różnice są wyraźne.

Śpiew pełzacza leśnego składa się z wysokich, melancholijnych gwizdów (trwających od dwóch do trzech sekund), o opadającej tonacji i zakończona jest szybkim trelem. Głos kontaktowy pełzacza ogrodowego to głośne „tiuut” jak u sikory sosnówki, a piosenka składa się z kilku dynamicznych i skocznych dźwięków i głosu kontaktowego, np. ”tiuut, e-to e titit”.

Niestety, oba te gatunki pełzaczy potrafią wzajemnie naśladować swoje głosy, co czyni rozpoznawanie ich niemałą sztuka. 

Samce pełzaczy zaczynają swoje zaloty już z początkiem marca i okolice wypełniają ich trele. Gatunki te budują gniazdo na początku kwietnia w długich, pionowych szczelinach kory drzew, pęknięciach w murze czy ubytkach w dachówkach. Budową zajmuje się przeważnie samica. Najpierw budowana jest podstawa z igieł sosny, patyczków, traw i łusek sosny (pełzacz leśny) lub drobnych gałązek drzew liściastych (pełzacz ogrodowy). Następnie wite jest z łyka, kory i włosia gniazdo, o kształcie półkuli i średnicy ok 4 cm. Wyściółkę stanowią pióra. Samice obu gatunków potrafią złożyć 5-7 brudnobiałych, nakrapianych na rudo jaj. Zdarza im się przystępować do lęgów nawet dwa razy w roku. Wysiadywanie trwa około dwóch tygodni, a pisklęta opuszczają gniazdo po następnych 14 dniach. Wtedy samica jest już gotowa do następnego lęgu. Młode pełzacze są bardzo samodzielne i sprawne po opuszczeniu domu rodzinnego. Uczą się same polować i potrafią latać pomiędzy najbliższymi drzewami. 

Pokarmem obu gatunków są owady, ich larwy, jaja i poczwarki, pająki oraz inne drobne bezkręgowce, które ptaki te potrafią znaleźć pod korą drzew. Żerowanie pełzacza jest bardzo charakterystyczne, ponieważ poszukuje on pożywienia poruszając się spiralnie po pniu drzewa, od podstawy ku górze. Jak skończy, rozpoczyna tę czynność na następnym drzewie, najczęściej zlatując do jego podstawy. Pełzacze rzadko zaglądają zimą do karmników, ponieważ mają wystarczającą ilość pożywienia w korze drzew. Jednak ptak ten jest dosyć odważny i towarzyski i chętnie reaguje na wabienie głosem odtwarzanym z głośnika, dlatego nawet niewprawni wielbiciele ptaków mogą z czasem zacząć rozróżniać te dwa bliźniacze gatunki.  

Pełzacz leśny i pełzacz ogrodowy są gatunkami bliźniaczymi, czyli kryptycznymi. Termin ten opisuje tak blisko spokrewnione ze sobą gatunki, że trudno odróżnić je między sobą na podstawie budowy ciała, cech upierzenia itp. Cechą charakterystyczną jest to, że nie krzyżują się między sobą, lub zachodzi to niezwykle rzadko. Gatunki kryptyczne pełzaczy powstały, kiedy pierwotna wspólna populacja została rozdzielona w wyniku ostatniego zlodowacenia. Po tym, jak lodowiec wycofał się, a izolowane przez tysiące lat populacje ptaków zetknęły się ponownie, okazało się, że mimo podobnego wyglądu, wykształciły się w tym czasie dwa odmienne gatunki śpiewające odmiennie.

A. Kruszewicz, Ptaki Polski, Wyd. II zmienione, Multico, Warszawa 2010, 2018, str. 150-152

L. Svensson, K. Mullarney, D. Zetterstorm, Przewodnik Collinsa „Ptaki”, Multico, Warszawa 2017, str. 350-351

J. Sokołowski, Ptaki ziem polskich, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958, str. 260-263

R. Skoczylas, Leśne spotkania, Wydawnictwa Radia i Telewizji, Warszawa 1990, str. 32-35

W. Taczanowski, Ptaki krajowe, reprint LTO, Lublin 2012, str. 181-183